تقویت گردشگری آیینی با محرم

مذهب همواره از اصلی‌ترین انگیزه‌های سفر در طول تاریخ بوده است که شاید بتوان آن را از اشکال کهن سفری بدانیم که اهدافی اقتصادی یا مالی نداشته است؛آیین‌های فرهنگی و مذهبی رویدادهایی است که منجر به سفر برای کسب تجربه از مذهب و میراث فرهنگی سایر کشورها می‌شود.
تنوع کم یا شاید بی‌نظیر آیین‌های سوگواری اقوام مختلف ایرانی به خصوص در ماه‌های محرم و سفر با توجه به اینکه هر کدام ریشه در سنت دارد می‌تواند مشتاقان زیادی را از اقصی نقاط دنیا به سمت و سوی کشورمان هدایت کند تا از نزدیک با این گونه آیین‌ها را که قدمتی دیرینه دارند و با سنت‌های بومی در آمیخته است، آشنا شوند.
امروزه برگزاری مراسم سوگواری با سبکی متمایز از سایر نقاط برای گردشگری مذهبی شهرها و روستاهای هدف نقطه قوت قابل توجهی شده است که در هر صورت گردشگری مذهبی را باید در زمره پررونق‌ترین نوع گردشگری در سراسر جهان از گذشته تا حال به شمار آورد .
بنابراین بسیاری از متفکران  معتقدند، برخی رویدادها در زندگی بشر از همان ابتدا نقشی اساسی داشته و فرصتی را برای بازشناسایی، درون نگری، آشنایی با فرهنگ و آداب سایر ملت‌ها و مناطق پدید آورد.
یکی از مهم‌ترین این رخدادها در سال ۶۱ هجری قمری به وقوع پیوست که به مرور به همه اقوام و مذاهب تسری یافت، تاسوعا ، عاشورا و اربعین است. شهادت حسین بن علی و یارانش در سال ۶۸۰ میلادی در منطقه‌ای به نام کربلا در کشور عراق رخ داد و  شیعیان به پاس ایثارگری‌ها و رشادت‌های بی‌مانند امام حسین هر ساله با فرا رسیدن این ایام آیین‌های خاصی را در برپا می کنند که در ایران حال و هوای متفاوتی دارد.
صنعت گردشگری اگرچه در تعابیر و تفاسیر جدید فعالیتی پویا و دارای ویژگی‌های بارز و منحصر به فرد بخش اعظمی از فعالیت‌های اقتصادی کشورهای توسعه یافته و کمتر توسعه یافته را به خود اختصاص داده است اما ایران با برخورداری از پشتوانه عظیم تمدنی چند هزار ساله قابلیت ویژه‌ای را برای توسعه گردشگری مذهبی دارد.
 به نظر می‌رسد بایستی دست‌اندرکاران در پی پاسخ به این سوال برآیند و تاکنون پاسخ درخوری به آن داده نشده و آن این است که چرا ایران به رغم برخورداری از جاذبه‌های فرهنگی و طبیعی به ویژه جاذبه‌های تاریخی- مذهبی و با این همه ظرفیت‌های گردشگری و مواهب گوناگون برای تبدیل آن به یکی از بخش‌های اقتصادی و پردرآمد جهان بی‌بهره مانده است؟
این درحالی است که آیین‌های ویژه محرم در تلفیق با فرهنگ ایرانی در اقصی نقاط کشور به گونه‌ای به جاذبه‌های گردشگری دینی و مذهبی تبدیل شده که مردم ایران قبل از آغاز ماه محرم با نصب پرچم و برگزاری مراسم خاص به استقبال این ماه می‌رود . محرم و آیین‌های ویژه این ماه به خصوص ۱۰ دهه اول این ماه فرصت مناسبی برای گردشگران و دیدن این مراسم و آشنایی بیشتر با آداب و رسوم شهرهای مختلف است .
 روایات زیادی در مورد تعزیه وجود دارد، به نوعی تئاتر خیابانی با لباس رزم که از وقایع تاریخی و مذهبی عاشورا الهام گرفته و به سایر وقایع تسری یافته است، در شهرهای شوش، قزوین، شوشتر، سبزوار و …… بزرگ‌ترین تعزیه و شبیه خوانی  برگزار می‌شود. در تعزیه شوش که از صبح روز عاشورا آغاز و حتی بیش از ۷ ساعت به طول می‌انجامد؛ ده‌ها تعزیه خوانی با ۱۰۰ اسب و شتر به اجرای نقش می‌پردازند. شاید بتوان گفت بررسی اسناد موجود تعزیه در شوش از قدیمی‌ترین تعزیه های نمایشی کشور است که از سال ۱۲۸۵ هجری شمسی با تعداد دو نفر در  نقش امام حسین(ع)  و برادرش حضرت ابوالفضل(ع) بدون کلام آغاز شد.در این آیین، تعزیه‌خوانان در قالب اشعار فصیح فارسی و عربی به بیان وقایع عاشورای سال ۶۱ هجری می‌پردارند.
مشعل گردانی در بهبهان

از جمله رسوم قدیمی كه در روزهای دهه ی اول محرم برگزار می شود، رسم مشعل گردانی بهبهانی ها است. در گذشته مشعل هایی با پنج شعله در هر محله بین عزاداران گردانده می شد. مردم مشعل را در جلوی هر محله روشن كرده تا نور و روشنایی محفل گردد، سپس در بین عزاداران و سینه زنان گردانده می شد. در واقع با روشن کردن نور به صورت نمادین به جنگ با ظلمت و تاریکی می‌روند که به شیوه مشابهی در شوشتر خوزستان اجرا می‌شود.
آیین شیدانه یا شیدونه

شیدونه، همان شهیدانه، حجله، حجره و نمایشی از خیمه و یا تابوت منسوب به شهید است. از جمله آثار نهادینه‌شده در فرهنگ دینی مردم دزفول که جزو باورهای اعتقادی و کنش‌های رفتاری و پاک این دیار به‌شمار می‌آید. آیین شیدانه،آیینی است که در ایام محرم  به اجرا در می‌آید. شیدونه به اتاقک کوچک چوبی اطلاق می‌شود که راوی مصیبت‌های وارده به اهل بیت پیامبر در محرم است. مادران باردار با حضور در کنار شیدانه تعهد می‌کنند نام‌هایی مانند علی اکبر علی اصغر و زینب را برای فرزند خود انتخاب کنند. مادران برای فرزندآوری نیز در این مراسم حضور می‌یابند و مردم نذرهایی چون روغن، کنجد، خرما، نان و….. در این اتاقک‌ها قرار می‌دهند و سپس آن را دربین سوگواران پخش می کنند.این مراسم بیشتر در شهرهایی مانند شوشتر، دزفول و رامهرمز وجود دارد.
مراسم برافراشتن پرچم سرخ حسینی فورگ

در این مراسم سنتی و آیینی، مردم شهر دوبرجی بخش فورگ بر اساس یک سنته دیرینه، بیرق عزا را همراه با چاووشی خوانی و نوحه سرایی روی پشت بام مهدیه شهر نصب می کنند. در این آیین، کاروانی از کودکان، زنان و مردانی که شمشیر بر کمر بسته اند از امامزاده محمد فورگ به سمت مهدیه دو برجی حرکت می‌کنند. دختران نوجوان حامل قرآن، پیشاپیشِ همراهانی که پرچم را حمل می‌کنند، به سمت محل نصب پرچم رفته و با ریختن گلبرگ‌های گل محمدی و فریاد یاحسین (ع)، پرچم را بر فراز مهدیه شهر نصب می کنند.
مراسم برافراشتن پرچم سرخ حسینی فورگ به عنوان نخستین اثر معنوی شهرستان داراب سال ۱۳۹۵ به ثبت ملی رسیده است.
مراسم علم گردانی

روستای دورودگاه طبق روال هر ساله در روز هفتم محرم الحرام مراسم علم گردانی دارند که با همراهی اهالی به شکل با شکوهی انجام می شود؛ البته علم گردانی به این منطقه منحصر نیست و در سایر نقاط کشور هم قدمتی طولانی دارد ولی در نقاط دیگر کشور به نحوی دیگر دیده می شود. در روستای دورودگاه بوشهر مراسم علم گردانی به روش سنتی برگزار می شود که در مراسم دسته ای دمام زن در جلوی علم حرکت می کنند و علم گردان ها علم را به داخل بسیاری از خانه های مردم می برند و در آنجا به مداحی و سینه زنی می پردازند.
مراسم نون پوشون

نون پوشون یکی از آیین های مذهبی  بیشتر در ماههای محرم و صفر و همچنین رمضان رواج دارد و با آداب و رسوم خاصی که از گذشتگان برجای مانده است ، اجرا می شود.
آیین نون پشون  یکی از این آیین هایی است که در برخی شهرها و روستاهای استان بوشهر از جمله شهرستان گناوه از گذشته وجود دارد و تاکنون نیز ادامه دارد. مبنا و اقدام خانواده ها در اجرای این آیین بدین گونه است که وقتی در خانواده ای فرزند خردسال یا نوجوانشان دچار  بیماری یا عارضه ای می شود ، نذر می کنند که بهبود یابند و با مراسم نون پشون آن را بجا می آورند. خانواده ها این آیین را  در ماه محرم بخصوص دهه اول و ده روز آخر صفر و بیشتر در عصرها و هنگام غروب بجا می آورند .مادران برای شفای فرزند بیمارشان یا صاحب فرزند شده اند ،  آنها را در کنار منبر حسینیه یا کنار مختک علی اصغر (ع)  خوابانده و نیت می کنند  تا در ادامه زندگی خود سالم بمانند یا اگر مریضی دارد شفا یابند.
در این مراسم یکی از حاضران دعایی مخصوص می خواند و سپس کودک را بر زمین خوابانده و پارچه سفیدی روی بدن او پوشانده و روی آن چند نان را تا زده و زیر سر او گذاشته و یا کل اندام تا پا او را می‌پوشانند.در زمان نون پوشون حاضران به صلوات پرداخته و سپس نان‌ها را تکه تکه کرده و با  شیرینی های محلی نظیر حلوای انگشت پیچ و زرد لقمه پیچ کرده و بین شرکت کنندگان  تقسیم می کنند. نان پشون به عنوان یکی از آثار  ناملموس فرهنگی در فهرست  آثار ملی استان بوشهر به ثبت رسیده‌ است. 
مراسم علم بندان در شهر خلیل آباد

مردم خلیل آباد خراسان رضوی هر ساله سوگواری ماه محرم را با برگزاری آیین علم بندان آغاز می‌کنند. یکی از آیین‌های سنتی و عاشورایی شهرستان خلیل‌آباد در ماه محرم، مراسم “علم بندان” است که نشانی از دلدادگی مردم این شهرستان به اهل‌بیت (ع) و سید و سالار شهیدان محسوب می‌ شود.
در این مراسم برای علم بندان، سادات، پیر غلامان، بزرگان شهر و دوستداران اهل‌بیت (ع) و بزرگان در محلی گرد هم می‌آیند و بر تیری چوبی به ارتفاع سه تا پنج متر پارچه‌ های سیاه و سبزی را که مردم وقف این کار کرده‌ اند آویخته و در محل‌ های عزاداری نصب می کنند. در برخی از مناطق نیز این علم‌ ها توسط افرادی در جلوی دسته‌ های عزاداری حمل می‌ شود. آیین عاشورایی علم بندان خلیل‌ آباد در فهرست آثار معنوی کشور ثبت شده است.
همچنین آیین خیمه‌کوبی با پیشینه بیش از یک قرن، بازآفرینی حرکت قافله حسینی از مکه به دعوت مردم کوفه تا ورود به کربلا است که با حضور بیش از دو هزار هنرمند اجرا می‌شود. نخل گردانی که همه ساله در ظهر عاشورا در نقاط مختلف یزد برگزار می‌شود .آیین‌های سقاخوانی در صبح تاسوعا، کُتَل، پنجه بندی، جریده برداری، کشته برداری، توغ برداری و تعزیه در روز عاشورا، خیمه کوبی عصر هشتم محرم و خیمه برداری عصر یازدهم محرم، همراه با نان عباسعلی در فهرست میراث ناملموس به ثبت رسیده است که همه اینها می تواند برای گردشگران جذاب باشد.
*دکتر جعفر آهنگران، عضو هیئت علمی دانشکده علوم گردشگری دانشگاه علم و فرهنگ